प्रत्यय की परिभाषा :- शब्द के अंत में जुड़कर नए शब्द की रचना करने वाले पद प्रत्यय कहलाते हैं |
प्रत्यय वे शब्द कहलाते हैं, जिनका स्वतंत्र रूप से प्रयोग नहीं किया जाता है, बल्कि इन्हें अन्य शब्दों के साथ जोड़ा जाता है |
प्रत्यय के दो भेद होते हैं :-
1. कृत प्रत्यय
2. तद्धित प्रत्यय
कृत प्रत्यय की परिभाषा :- धातु के अंत में जुड़कर नवीन शब्दों का निर्माण करने वाले शब्दों को कृत प्रत्यय कहते हैं |
हिंदी भाषा में कृत प्रत्यय से बने कुछ शब्द :-
मूल शब्द प्रत्यय नवीन शब्द
पढ़ - आ - पढ़ा
लड़ - आई - लड़ाई
लिख - आई - लिखाई
दिख - आवट दिखावट
हंस - आई - हँसाई
बोल - आवा - बुलावा
ओढ़ - आवा - ओढ़ावा
साँप - ऐरा - संपेरा
चल - ता - चलता
दे - न - देन
गिर - ना - गिरना
बुल - आना - बुलाना
*******************
कृत प्रत्यय के प्रकार
कृतवाचक कृत प्रत्यय
चाल + अक = चालक
भिड़ + आ = भिड़ा
सड़ + इयल = सड़ियल
रख + वाला = रखवाला
कर्मवाचक कृत प्रत्यय
खिल + औना = खिलौना
पढ़ + हुई = पदों हुई
भाग + ना = भागना
लिख + हुआ + लिख हुआ
करणवाचक कृत प्रत्यय
हँस + ई = हँसी
ठेला + आ = ठेला
कंग + न = कंगन
झाड़ + ऊ = झाडू
मथ + नी = मथनी
भाववाचक कृत प्रत्यय
पढ़ + आई = पढ़ाई
लिख + आवट = लिखावट
घबर + आहट = घबराहट
पी + आस = प्यास
भिड़ + अंत = भिड़ंत
क्रियावाचक कृत प्रत्यय
स्मरण + अनीय = स्मरणीय
आ + कर = आकर
सो + ते = सोते
दया + आलु = दयालु
लुट + एरा = लुटेरा
###############
तद्धित प्रत्यय की परिभाषा :- जो शब्द संज्ञा, सर्वनाम, विशेषण आदि के अंत में जुड़कर नये प्रत्यय शब्दों का निर्माण करते हैं, उन्हें तद्धित प्रत्यय कहा जाता है |
हिंदी भाषा में तद्धित प्रत्यय से बने कुछ शब्द :-
मूल शब्द प्रत्यय नवीन शब्द
मीठा - आई - मिठाई
खट्टा - आई - खटाई
लेख - क - लेखक
सर - कार - सरकार
बे - कार - बेकार
वर्ष - इक - वार्षिक
सप्ताह - इक - सप्ताहिक
जेठ - आनी - जेठानी
मुख - ड़ा - मुखड़ा
पतंग - वाला - पतंगवाला
खाने - वाला - खानेवाला
तद्धित प्रत्यय के प्रकार :- तद्धित प्रत्यय के मुख्य रूप से आठ प्रकार के होते हैं :-
1. भाववाचक
2. कृतवाचक
3. संबंधवाचक
4. लघुतावाचक
5. क्रमवाचक
6. गुणवाचक
7. स्त्रीलिंग वाचक
8. बहुवचनवाचक
भाववाचक तद्धित प्रत्यय
मूल शब्द प्रत्यय नवीन शब्द
बूढ़ा - आपा - बुढ़ापा
कड़वा - आहट - कड़वाहट
देव - त्व - देवत्व
काला - इमा - कालिमा
बच - पन- बचपन
कृतवाचक तद्धित प्रत्यय
मूल शब्द प्रत्यय नवीन शब्द
सोना - आर - सुनार
मुख - इया - मुखिया
अंधा - ऐरा - अंधेरा
कहानी - कार - कहानीकार
शास्त्र - ई - शास्त्री
संबंधवाचक तद्धित प्रत्यय
मूल शब्द प्रत्यय नवीन शब्द
ससुर - आल - ससुराल
चाचा - एरा - चचेरा
समाज - इक - सामाजिक
बंगाल - ई - बंगाली
पिक्चर - हाल - पिक्चर - हाल
लघुतावाचक तद्धित प्रत्यय
मूल शब्द प्रत्यय नवीन शब्द
डिब्बा - इया - डिबिया
काला - टा - कलूटा
गट्ठर - ई - गठरी
खाट - ओला - खटोला
क्रमवाचक तद्धित प्रत्यय
मूल शब्द प्रत्यय नवीन शब्द
ग्यारह - वाँ - ग्यारहवाँ
एक - हरा - इकहरा
तीन - सरा - तीसरा
दो - हरा - दोहरा
गुणवाचक तद्धित प्रत्यय
मूल शब्द प्रत्यय नवीन शब्द
प्यास - आ - प्यासा
क्रोध - ई - क्रोधी
कस - ऐला - कसैला
उपजा - आ - उपजा
चमक - ईला - चमकीला
स्त्रीलिंग वाचक तद्धित प्रत्यय
मूल शब्द प्रत्यय नवीन शब्द
बेटा - ई - बेटी
कुत्ता - इया - कुतिया
पंडित - आइन - पंडिताइन
सेठ - आनी - सेठानी
मोर - नी - मोरनी
बहुवचनवाचक तद्धित प्रत्यय
मूल शब्द प्रत्यय नवीन शब्द
लड़का - ए - लड़के
चिड़िया - अ ाँ - चिड़ियाँ
कोणत्याही टिप्पण्या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा